hagelslag

Over hagelslag in de betekenis 'boterhambelegsel' en samenstellingen kan, in aanvulling op de laatste alinea van het Etymologisch Woordenboek van het Nederlands, nog het volgende gezegd worden:

De oorspronkelijke kleur van hagelslag is zonder twijfel wit. Waarschijnlijk is deze witte hagelslag in het begin van de 20e eeuw op de markt gebracht. Uit de oudste vindplaatsen van het woord blijkt dat het product dan al een redelijke bekendheid geniet:

• HAGELSLAG blijft steeds een lekkernij voor jong en oud. Carton 1 ons 16 ct. [11 mei 1909; Rotterdamsch Nieuwsblad].
• Gruièrekaas, Hagelslag, Slagroomwafels [22 januari 1910; Het nieuws van den dag voor Nederlandsch-Indië]
• Wij ontvingen: [...] Hagelslag in blikjes à f 0,60. [14 juli 1911; Het nieuws van den dag voor Nederlandsch-Indië]

Blijkbaar was hagelslag toen al de moeite waard om het naar Nederlands-Indië te verschepen.

In een eigen advertentie beweert de Rotterdamse groothandel D.S. Zijlstra & Co. de productnaam hagelslag te hebben geclaimd:

• Manna en Hagelslag wettig gedeponeerd, de fijnste delicatessen voor de Boterham, verpakt in cartons [18 april 1911; Rotterdamsch Nieuwsblad].

In 1913 spreekt men voor het eerst van chocolade:

• DE JONG'S Hagelslag-Chocolade -- Een nieuwe Chocolade voor de Boterham [23-4-1913; Rotterdamsch nieuwblad].

Uit de vorm van deze samenstelling blijkt dat de interpretatie moet zijn 'chocolade in de vorm van (de tot dan toe bekende witte) hagelslag'. Wanneer deze chocoladevariant ingeburgerd raakt, draait men de woorden om:

• Voor den boterham: [...] Choc. Hagelslag [16 juli 1915; Het Centrum]
• De Jong's chocolade hagelslag [30 januari 1920; Het Centrum]

Ook andere benamingen worden gebruikt:

• Chocoladestrooisel van Bensdorp, per sierlijke bus van 2½ ons 50 cent [8 april 1914; Het Centrum] (met erboven een regel met Hagelslag voor de boterham)
• Chocolade Hagelkorrels op de Boterham, per ons 25 cent. Rose en Witte Hagelslag op de Boterham, per ons 16 cent. [13 augustus 1920; Het Vaderland].

Hier komt ook een roze variant op de proppen.

De oudste gevonden advertentie waarin Venz, de tegenwoordig alom bekende hagelslagproducent, een dergelijk product aan de man brengt, spreekt van:

• chocolade hagelkorrels [10 april 1930; De Indische Courant]

Venz maakt volgens de eigen website echter pas sinds 1936 chocoladehagelslag. Venz claimt bovendien de eerste in Nederland te zijn die hagelslag heeft gemaakt. Dat moet dan in de periode voor 1909 zijn geweest. Strikt genomen is dat mogelijk, maar in krantenadvertenties uit die tijd zijn daar in elk geval geen sporen van te vinden.

Hieronder volgen nog enkele oudste dateringen van samenstellingen, waaronder die van chocoladehagelslag aan elkaar:

• anijshagelslag [2 mei 1934; Het nieuws van den dag voor Nederlandsch-Indië]
• Het bleek, dat talrijke monsters goedkoopere soorten chocoladehagelslag en chocoladestrooisel niet aan de gestelde eischen voldeden [28 juli 1939; Het Vaderland].
• het koopen van gestampte muisjes en vruchtenhagelslag [23 september 1942; Het Vaderland].

-- JB